Wołyń.

„Kresowian zabito dwukrotnie: raz przez ciosy siekierą, drugi raz przez przemilczenie.”

   Byłam w kinie. Po raz pierwszy wyszłam z niego przerażona. Zdezorientowana. Chyba po raz pierwszy zrozumiałam, co znaczy „poczuć” film. Zrozumieć go. Bać się jego przekazu. Moi drodzy – oto „Wołyń”.

   O Wołyniu w moim domu mówiło się dużo; nikt nie ukrywał, że ta zbrodnia miała miejsce kilkadziesiąt kilometrów od nas. Że z ludzi wyszły prawdziwe bestie, że zachowywali się tak, jakby opętał ich sam diabeł. Wtedy nie chodziło im o to, aby zabić. Oni chcieli mordować. Wyrywać kobietom dzieci z brzuchów. Patroszyć oczy. Podpalać dzieci. Przybijać do drzwi. To były tortury w najgorszym wydaniu. I niestety miały miejsce w rzeczywistości.

   Główną bohaterką najnowszego filmu Smarzowskiego jest Zosia, młoda kobieta, która mieszka ze swoją rodziną na Wołyniu. Jest taka sama, jak my: jest zakochana, młoda, beztroska a jej jedynym marzeniem jest na wzór swojej starszej siostry wyjść za mąż i mieć wspaniałe wesele. Niestety, Zosi przyszło żyć w takich czasach, gdzie młodość i beztroska nigdy nie trwały zbyt długo.

To, że była zakochana, nikogo nie obchodziło. Została „sprzedana” za dziesięć morgów ziemi, za krowę, świnie i konia. Musiała wyjść za mąż za wdowca o wiele starszego od siebie, który miał już dwójkę dzieci z poprzedniego związku.

   Później zaczęła się wojna z Niemcami i Zosia musiała radzić sobie sama na gospodarstwie; do pomocy miała nieprzychylną teściową, nastolatkę i kilkulatka, który uparcie twierdził, że nie musi jej słuchać, bo ona nie jest jego matką.

   Przetrwała Niemców, przetrwała Sowietów, przetrwała głód i komunizm. Jednak to dopiero sąsiedzi, ludzie, z którymi dorastała, z którymi witała się co dzień, sprawili, że straciła całą swoją energię, przestała wierzyć, że gdzieś w tym wszystkim jest sens.

   Michalina Łabacz, aktorka, która odegrała rolę Zosi była fenomenalna. Sprawiła, że film nabrał autentyczności, jej postać zmieniała się razem z akcją filmu. Rola Jacka Braciaka, który grał jej ojca, była jedną z lepszych w jego dorobku. Zagrał człowieka, który za nic ma polityczne animozje, którego nie obchodziła wojna ani konflikty wielkich mocarzy. Chciał chronić swoją rodzinę, zapewnić jej byt i bezpieczeństwo. Podczas wielkich zawieruch jego postać dodawała otuchy, spowalniała bieg wydarzeń, ale w sensie pozytywnym – to on uczył dzieci jak prowadzić konia przy wozie, czy przestrzegał przed konsekwencjami grożącymi za dawanie schronienia Żydom.

Dużym plusem tego filmu jest to, że nikt z obsady nie zagrał źle. Każdy statysta zachowywał się tam tak, jak powinien. Każdy gest miał tam znaczenie, miał sens dla całej historii.

   Od samego początku filmu wiedziałam, że musi w końcu nastąpić moment kulminacyjny. Że zostanie w końcu pokazana rzeź, moment, kiedy ludzie zachowywali się jak nie-ludzie. A może... może właśnie wtedy porzucili całą swoją moralność i pokazali, jacy są naprawdę? Smarzowski nie spieszył się z pokazaniem sedna swojego filmu. Budował napięcie, zwlekał z pokazaniem tego, co było nieuniknione.

   Dzięki niemu wiele osób dowie się też skąd wzięła się ta nienawiść. W filmie doskonale pokazane jest to „rodzenie się” demona w ludziach. Najpierw były to ciche plotki, powtarzane między sobą. Później zaczęło coraz głośniej wykrzykiwać anty-polskie hasła. Aż w końcu można było usłyszeć pozwolenie na mordowanie Polaków z ambony cerkwi. A sierpy, młoty i widły były błogosławione, żeby niosły śmierć i cierpienie.

   Jedno, czemu nie można Smarzowskiemu zarzucić to to, że nie był bezstronny. Pokazał oblicza wszelkiego zła – byli i Niemcy i Ukraińcy i Polacy. Każdy z nich zabijał, każdy po to, aby chronić siebie, aby wywalczyć coś, co według ich idei było słuszne. Pokazał również, że w przypływie nienawiści, nie zwraca się uwagi na to, kogo się zabija. Swój, nie swój, Polak, Ukrainiec, dziecko czy kobieta- liczyło się tylko to, żeby zabić. Zniszczyć. Pozbawić godności.

W tym filmie nie ma dobrych i złych. I chyba po raz pierwszy zbrodnie niemieckich esesmanów wydały mi się tak mało bolesne. Jeden strzał. W porównaniu z tym, co musieli przeżywać ofiary Benderowców i Polaków, mszczących się za rzeź, była to śmierć wręcz humanitarna. Łaskawa.

   „Wołyń” stał się dla mnie filmem kultowym w momencie, gdy reżyser przedstawił w sposób analogiczny zabawy weselne ze sposobami mordowania Lachów, czyli Polaków zamieszkujących tamte terytoria. Na polsko-ukraińskim weselu bawiono się rzucając między sobą podpalony konar. Podczas rzezi, rzucano chłopcem otoczonym palącymi się snopami siana.

   Smarzowski sprawił, że zaczęłam się bać. Zaczęłam dostrzegać w ludziach ich drugą naturę – tą skrywaną głęboko pod moralnością, uczuciami, tradycjami i kulturą. Bo jeśli ludzie raz już byli do tego zdolni, to co może sprawić, że drugi raz nie zrobią tego samego?

Wiecie, jak tylko wyszliśmy z kina, powiedziałam swojemu Łukaszowi, że ja na miejscu Zośki bym się zabiła. Nie zniosłabym tej niepewności kiedy przyjdą. Kiedy wtargną do mojego domu, zniszczą wszystko co mam i zabiją mnie i moich bliskich. Przy czym ta śmierć byłaby bolesna i najokrutniejsza. Bałabym się, nie miałabym siły nasłuchiwać czy śmierć przyjdzie dziś czy jutro.

   Nie wiem, czy właściwym byłoby oceniać ten film jako dobry lub zły. Mierzwią mnie recenzje, gdzie bierze się pod uwagę wydźwięk polityczny, gdzie dyskutuje się nad tym, jak Ukraińcy przyjmą ten film. Nie o to w tym chodzi. To przypomnienie o strasznej zbrodni, która miała miejsce i która przez wiele lat była przemilczana. To obraz, który przeraża, ostrzega i przypomina, że pokój, który mamy obecnie, nie musi wcale być trwały. Nie wiadomo kiedy przyjdą niespokojne noce. Kiedy trzeba będzie zacząć się bać ludzi na nowo.

   Teraz możemy tylko jedno – pamiętać o tych, którzy byli. I którzy tam zginęli.  

I dziękować za to, co mamy. I czego nie musimy się bać.